Ρίχνοντας φως στη νοητική κατάσταση ως αποτέλεσμα της πανδημίας του κορωνοϊού (COVID-19): Εφαρμογή νευροψυχολογικής γνώσης από προηγούμενες πανδημικές εξάρσεις

Ευγενία Παπαχρηστοπούλου & Δημήτρης Βλαστός

Τμήμα Ψυχολογίας , ΚυΨέλη Research Center, SCG - Scientific College of Greece, Επιστημονικό Κολλέγιο Ελλάδας  Πινδάρου 14A & Σόλωνος 16, Κολωνάκι , 10673, Αθήνα ,

Περίληψη

Τον Δεκέμβρη του 2019 έκανε την εμφάνισή του για πρώτη φορά στην πόλη Ουχάν της Κίνας ο ιός SARS-CoV-2. H αρχικά  τοπική επιδημία του νέου οξέος σοβαρού αναπνευστικού συνδρόμου  που προκαλεί εξελίχθηκε ραγδαία σε  ολική πανδημία όπως ανακηρύχθηκε από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας έχοντας καταγράψει 503.000  επιβεβαιωμένα κρούσματα και 22.300 θανάτους  παγκοσμίως έως το Μάρτη του 2020. Εξ αιτίας αυτής της εμφάνισης του νέου κορωνοϊού και   στην προσπάθεια ελέγχου της φονικής του δράσης, κυβερνήσεις χωρών έλαβαν μέτρα και ενεργοποίησαν στρατηγικές οι οποίες είχαν σα στόχο την προστασία της δημόσιας υγείας  κυρίως όπως: κλείσιμο σχολείων, κοινωνική απόσταση, περιορισμό μετακινήσεων, εγκλεισμό στα σπίτια και τέλος καραντίνα. Πέρα όμως από τις αμιγείς ιατρικές συνέπειες του ιού, η προσοχή έχει μετατοπιστεί παγκόσμια στις ευρύτερες συνέπειες της πανδημίας. Αν και η έρευνα στα αποτελέσματα που επιφέρει η νόσος που προκαλεί ο κορωνοϊός  στην ψυχική υγεία συνεχίζεται, υπάρχουν ωστόσο περιορισμένα ευρήματα για τις νευρολογικές και νευροψυχολογικές επιπτώσεις, παρά το γεγονός ότι είναι προφανείς. Στην πραγματικότητα οι νευροψυχολογικές συνέπειες παραμένουν άγνωστες και  ίσως χρειαστεί να περάσει αρκετός καιρός για τη διερεύνησή  τους, αφού προέχει η κατανόηση των νοσογόνων μηχανισμών του ίδιου του ιού. Στην παρούσα ανασκόπηση γίνεται διερεύνηση των νευροψυχολογικών συμπτωμάτων του COVID-19 σε ασθενείς και επιζήσαντες ,με δεδομένα τόσο από τη μέχρι τώρα δράση του ιού όσο και από παλαιότερα δεδομένα των ιών της ίδιας οικογένειας, με σκοπό την ενημέρωση των υπευθύνων για την ανάπτυξη στρατηγικών αντιμετώπισης σχετικών συμπτωμάτων.

Λέξεις Κλειδιά: Νόηση, Κορωνοϊός, COVID-29, SARS-CoV-2

Εισαγωγή

Από την αρχική εμφάνιση ενός νέου μολυσματικού ιού στον άνθρωπο τον Δεκέμβρη του 2019 στην πόλη Ουχάν της Κίνας, τις  ενδιάμεσες αλλαγές του ονόματός του σε 2019-nCoV και  “severe acute respiratory syndrome coronavirus 2” (SARS-CoV-2) εως την καταληκτική ονομασία σε COVID-19  με τη συνακόλουθη  πανδημική της σημερινή εικόνα , οι επιστήμονες παγκόσμια δίνουν πραγματική μάχη για τη διερεύνηση της παθογένειας , των επιπτώσεων σε όλα τα οργανικά συστήματα αλλά και των πιθανών τρόπων θεραπείας. [1,2,3]

Συμπτώματα της νόσου COVID-19

Τα συμπτώματα  της COVID-19 συνδέονται με το συνακόλουθο οξύ αναπνευστικό σύνδρομο όπως πυρετός, ξηρός βήχας, πονόλαιμος, κόπωση και μυαλγία [4],[5]. Σε σοβαρότερες περιπτώσεις αναφέρεται πνευμονία, δύσπνοια, οξέα καρδιολογικά προβλήματα καθώς και πολυοργανική (failure) συμπτωματολογία [5] . Πέρα από  τις αναπνευστικές και άλλες συστημικές εκδηλώσεις της νόσου, κάποιοι ασθενείς παρουσιάζουν πονοκεφάλους, ναυτία , εμέτους,  αγευσία, ανοσμία [6] Γενικότερα, στην οικογένεια των κορωνοϊών όπου ανήκει ο SARS CoV2 με το χαρακτηριστικό σχήμα κορώνας, αποδίδονται εκδηλώσεις όπως “Πολλαπλή Σκλήρυνση” και “εγκεφαλομυελίτιδα»  αποδεικνύοντας τις  νευροδιηθητικές ναι νευροτροπικές ιδιότητες τους [7]. Ως εκ τούτου, ανάμεσα στα συμπτώματα αναφέρονται οι επιληπτικές κρίσεις, σπασμοί και αλλαγή νοητικής κατάστασης. Ο κορωνοϊός εισέρχεται μέσω του οσφρητικού βολβού στο ΚΝΣ και προκαλεί φλεγμονή και απομυελίνωση [7].

COVID -19 και νευρολογικές εκδηλώσεις

Είναι προφανές  ότι έχει συνδεθεί η σοβαρότητα της ασθένειας  με την παρουσία νευρολογικών συμπτωμάτων, ενώ αποτελέσματα από αυτοψίες καταδεικνύουν οίδημα εγκεφαλικού ιστού και μερική νευροεκφύλιση σε νοσούντες [8]. Οι Yin et al., 2020  παρουσίασαν την περίπτωση ενός ασθενούς ο οποίος εκδήλωσε τα τυπικά συμπτώματα της νόσου (ήπιο βήχα, πυρετό) στην έναρξη της, ενώ ακολούθησαν εκδηλώσεις νευρολογικού τύπου όπως εναλλαγές στη συνείδηση μεταξύ ληθαργικότητας και ευερεθιστότητας, λανθασμένη ανταπόκριση στις ερωτήσεις και oμιλία μη συναφής με το περιεχόμενο παρά τα φυσιολογικά ευρήματα νευροαπεικονιστικών ελέγχων. Ο ασθενής έλαβε φαρμακευτική αγωγή και μετά την παρέλευση 15 ημερών περίπου δεν παρατηρήθηκαν οι προηγούμενες νευρολογικές και νευροψυχολογικές εκδηλώσεις [6]

Οι Mao et al., 2020 παρουσίασαν στη μελέτη τους  214 νοσηλεύομενους ασθενείς οι οποίοι είχαν παρουσιάσει οξύ αναπνευστικό σύνδρομο σαν συνέπεια της προσβολής από SARS COV2. Κατηγοριοποίησαν τις νευρολογικές εκδηλώσεις σε τρεις ομάδες: Η πρώτη ομάδα συμπτωμάτων αφορούσε το ΚΝΣ (σύγχυση, πονοκέφαλο, αλλαγή συνείδησης, αταξία, ισχαιμικά επεισόδια , εγκεφαλική αιμορραγία, επιληψία). Η δεύτερη ομάδα συμπτωμάτων αφορούσε το περιφερικό νευρικό σύστημα (υπογευσία, υποσμία, υποψία και νευραλγία). Τέλος, η τρίτη ομάδα αφορούσε τα μυοσκελετικά συμπτώματα. Το 36,4% των ασθενών νόσησε σοβαρά από την COVID-19. H σοβαρότητα της νόσου συνδέθηκε με την εκδήλωση των νευρολογικών συμπτωμάτων όπως παρουσία εγκεφαλοαγγειακής νόσου, εξασθένιση της συνείδησης και μυοσκελετικές βλάβες [4].

Μια  πιο πρόσφατη συστηματική ανασκόπηση υποστηρίζει τη σπανιότητα  και τη χαμηλή ένταση των νευρολογικών εκδηλώσεων στους νοσούντες με COVID-19 καθώς οι προηγούμενες αναφορές στερούνται ισχυρών εργαστηριακών αποδείξεων και καθορισμού των νευρολογικών συμπτωμάτων. Δεν αποκλείει όμως τη νευροτροπική και νευροεπεμβατική  δράση του ιού που μοιάζει με τους παθογενετικούς μηχανισμούς των άλλων κορωνοϊών. Ωστόσο , αναφέρεται η επίπτωση στη νοητική κατάσταση των ασθενών η οποία όμως δεν έχει μελετηθεί επαρκώς λόγω των άλλων σοβαρών προβλημάτων που προκαλούνται [5].

Nευροψυχιατρικά Συμπτώματα

Η εγκεφαλοπάθεια σα μία από τις νευρολογικές εκδηλώσεις της νόσου φαίνεται πως συνδέεται με οξέα νευροψυχιατρικά επακόλουθα όπως το ντελίριο εξαιτίας του “συνδρόμου της καταιγίδας της κυτοκίνης” . Επιπρόσθετα, το ντελίριο σε ασθενείς που χρειάστηκαν εντατική φροντίδα συνδέθηκε με μονιμότερα και επίμονα νευροψυχιατρικά αποτελέσματα μακρόχρονης εξέλιξης όπως ήπια νοητική έκπτωση στον SARS CoV1. [10]

Άλλωστε τα συμπτώματα του μετατραυματικού στρες ως μακρόχρονες επιδράσεις ήταν παρόντα κατά τις λοιμώξεις των προηγούμενων κορωνοϊών, αν και δεν είναι σαφές αν αποδίδονται στη μόλυνση καθεαυτή ή στην ανοσοαπόκριση του ξενιστή.   Έχουν αναφερθεί κατάθλιψη, διαταραχή πανικού, ψυχαναγκαστική διαταραχή , διαταραχή χρόνιου πόνου  σαν επακόλουθα του μετατραυματικού στρες σε επιζήσαντες του SARS-CoV-1 [11]

Επίσης, σε ασθενείς με ψυχωτικές διαταραχές έχουν βρεθεί αντισώματα κορωνοϊού χωρίς προηγούμενο ιστορικό ψυχωτικών συμπτωμάτων ή διαταραχών διάθεσης [12].

Νευροψυχολογικές Επιπτώσεις

Τόσο οι νευρολογικές όσο και οι νευροψυχολογικές επιπτώσεις της τρέχουσας εισβολής του ιού αρχίζουν να διαφαίνονται και να απασχολούν την επιστημονική κοινότητα αφενός λόγω της ύπαρξης παρόμοιων προβλημάτων από την επέλευση των συγγενικών ιών SARS CoV και MERS και αφετέρου λόγω της επιθετικής φύσης του SARS CoV2.  H άμεση επίπτωσή του στους πνεύμονες, τα συνοδά συμπτώματα , η απομόνωση ως μέσο θεραπείας, η ασάφεια της εξέλιξης  και  η απειλή του θανάτου γι αυτόν που νοσεί, είναι παράγοντες που δεν πρέπει να υποτιμούνται όσον αφορά τις ψυχολογικές συνέπειες της μόλυνσης από τον ιό.  Το άγχος και η κατάθλιψη είναι πολύ πιθανά αποτελέσματα, τόσο λόγω της παρούσας απειλητικής για τη ζωή κατάστασης, όσο και γιατί παρατηρήθηκαν σε ασθενείς που μολύνθηκαν στο παρελθόν από τους άλλους ιούς της οικογένειας που ανήκει ο SARS CoV2. Άλλωστε, η εξάπλωση του ιού στον εγκεφαλικό ιστό , ,είτε λόγω της φλεγμονώδους αντίδρασης είτε λόγω της αγγειακής δυσλειτουργίας είναι πολύ πιθανό να συνδεθεί με ήπια γνωστική έκπτωση ιδιαίτερα στους γηραιότερους [9].

Άλλες καθυστερημένες εκδηλώσεις των κορωνοϊών της ίδιας οικογένειας (SARS CoV1 , MERS) είναι η περιφερική νευροπάθεια, μυοπάθεια, Bickerstaff εγκεφαλίτιδα (BBE) και το σύνδρομο Guillain-Barre (GBS) έχουν συνδεθεί με την απομυελινωτική τους δράση όπως αποκαλύφθηκε στις μεταθανάτιες αναλύσεις ασθενών [12,13]

Επιπλέον, η  ύπαρξη αντισωμάτων CoV στο εγκεφαλωνοτιαίο υγρό παρκινσονικών ασθενών [14] μπορεί να σημάνει τη σύνδεση της νόσου που προκαλούν οι κορωνοϊοί με τη νευροεκφύλιση.

Συμπεράσματα

Ο SARS-CoV2 και η COVID-19 σαν άμεση συνέπειά του, εμφανίστηκαν σα κομήτης στον κόσμο μας και άλλαξε όλη τη δυναμική του. Ο πονοκέφαλος σαν μία νευρολογική εκδήλωση , πέρα από την κύρια επίδραση του ιού στο αναπνευστικό σύστημα εγείρει ερωτήματα για την επίδραση του ιού στον εγκέφαλο. Από την αρχική διασπορά του ιού στην Κίνα αναφέρθηκαν συνοδές νευρολογικές εκδηλώσεις. Η έντασή τους και η επίπτωσή τους (βραχυπρόθεσμη ή μακροπρόθεσμη) δεν είναι επιβεβαιωμένη ακόμα καθώς οι σοβαρότερες περιπτώσεις απεβίωσαν.

Ο ιός παρά το γεγονός ότι έχει συγγένεια με άλλους ιούς με γνωστές πλέον επιδράσεις , παραμένει άγνωστος ως προς την αιτιολογία, τη παθογένειά του αλλά και τον τρόπο αντιμετώπισής του.

Οι ερευνητές αναφέρονται αδρά σε πιθανές νευροψυχολογικές επιπτώσεις στους επιζήσαντες. Οι αποδείξεις όμως προέρχονται μόνο από συνδέσεις των ιών της ίδιας οικογένειας με μερικές μόνο περιπτώσεις.

Η μελλοντική έρευνα όμως θα ήταν καλό να εστιάσει  στις γνωστικές επιπτώσεις του ιού και τη συμπεριφορά του στη νόηση τόσο για την έγκαιρη θεραπεία αλλά και την πρόληψη. Είναι προφανές ότι ο κόσμος μπήκε σε αγώνα δρόμου για την επιβίωση και ως γνωστό θρήνησε χιλιάδες θύματα. Την τρέχουσα περίοδο βρισκόμαστε στην τροχιά της επόμενης μέρας και οι επιζήσαντες χρήζουν διερεύνησης για τη μελλοντική γνώση και πρόληψη παρομοίων καταστάσεων.

1.                 Baig AM. Neurological manifestations in COVID-19 caused by SARS-CoV-2. CNS Neurosci Ther. 2020. doi:10.1111/cns.13372Editorial

2.                 Das G, Mukherjee N, Ghosh S. Neurological Insights of COVID-19 Pandemic. ACS Chem Neurosci. 2020. doi:10.1021/acschemneuro.0c00201

3.                 Baig AM, Khaleeq A, Ali U, Syeda H. Evidence of the COVID-19 Virus Targeting the CNS: Tissue Distribution, Host-Virus Interaction, and Proposed Neurotropic Mechanisms. ACS Chem Neurosci. 2020. doi:10.1021/acschemneuro.0c00122

4.                 Mao L, Jin H, Wang M, et al. Neurologic Manifestations of Hospitalized Patients with Coronavirus Disease 2019 in Wuhan, China. JAMA Neurol. 2020. doi:10.1001/jamaneurol.2020.1127

5.                 Asadi-Pooya AA, Simani L. Central nervous system manifestations of COVID-19: A systematic review. J Neurol Sci. 2020. doi:10.1016/j.jns.2020.116832

6.                 Yin R, Feng W, Wang T, et al. Concomitant neurological symptoms observed in a patient diagnosed with coronavirus disease 2019. J Med Virol. 2020. doi:10.1002/jmv.25888         

7.                 Bohmwald K, Gálvez NMS, Ríos M, Kalergis AM. Neurologic alterations due to respiratory virus infections. Front Cell Neurosci. 2018. doi:10.3389/fncel.2018.00386

8.                 Wu Y, Xu X, Chen Z, et al. Nervous system involvement after infection with COVID-19 and other coronaviruses. Brain Behav Immun. 2020. doi:10.1016/j.bbi.2020.03.0311.

9.                 Li Z, Huang Y, Guo X. The brain, another potential target organ, needs early protection from SARS-CoV-2 neuroinvasion. Sci China Life Sci. 2020. doi:10.1007/s11427-020-1690-y

10.             Chung, H.-Y., Wickel, J., Brunkhorst, F.M., Geis, C., 2020. Sepsis-associated encephalopathy:

from delirium to dementia? J. Clin. Med. 9, 703. https://doi.org/10.3390/

11.       Lam, M.H.-B., 2009. Mental morbidities and chronic fatigue in severe acute respiratory

syndrome survivors. Arch. Intern. Med. 169, 2142. https://doi.org/10.1001/

archinternmed.2009.384

11.             Troyer EA, Kohn JN, Hong S. Are we facing a crashing wave of neuropsychiatric sequelae of COVID-19? Neuropsychiatric symptoms and potential immunologic mechanisms. Brain Behav Immun. 2020. doi:10.1016/j.bbi.2020.04.027

12.             Kim, J.E., Heo, J.H., Kim, H.O., Song, S.H., Park, S.S., Park, T.H., Ahn, J.Y., Kim, M.K.,

Choi, J.P., 2017. Neurological complications during treatment of middle east respiratory

syndrome. J. Clin. Neurol. 13, 227–233. https://doi.org/10.3988/jcn.2017.

13.             Arbour, N., Day, R., Newcombe, J., Talbot, P.J., 2000. Neuroinvasion by human respiratory

coronaviruses. J. Virol. 74, 8913–8921. https://doi.org/10.1128/jvi.74.19.

8913-8921.2000

14.             Fazzini, E., Fleming, J., Fahn, S., 1992. Cerebrospinal fluid antibodies to coronavirus in

patients with Parkinson’s disease. Mov. Disord. 7, 153–158. https://doi.org/10.

1002/mds.870070210.

15.       Desforges, M., Le Coupanec, A., Dubeau, P., Bourgouin, A., Lajoie, L., Dubé, M., Talbot,

P.J., 2019. Human coronaviruses and other respiratory viruses: underestimated opportunistic

pathogens of the central nervous system? Viruses 12, 1–28. https://doi.

org/10.3390/v12010014

            Το παρόν άρθρο δημοσιεύτηκε στο EC Psychology and Psychiatry Volume 9 Issue July 2020 την 17 Ιουνίου 2020.